Boguski Józef Jerzy
BOGUSKI Józef Jerzy (7 IX 1853, Warszawa – 18 IV 1933, tamże), chemik, jeden z pionierów kinetyki chemicznej. Syn Henryka Daniela, kupca, publicysty, autora tekstów o twórczości A. Mickiewicza, powstańca styczniowego, oraz Izabelli Łucji z Kłossowiczów. B. był kuzynem M. Skłodowskiej-Curie, której matka, Bronisława z domu Boguska, była siostrą ojca B.
Początkową edukację pobierał w Warszawie. Po zesłaniu w 1863 ojca do Szadryńska w guberni permskiej mieszkał przez kilka lat u swoich ciotek: Michałowskiej i Skłodowskiej. W 1871 ukończył rządowe gimnazjum realne. Następnie podjął studia na wydziale fizyczno-matematycznym Cesarskiego Uniw. Warszawskiego i w 1875 uzyskał stopień kandydata nauk przyrodniczych. W 1876, dzięki rekomendacji A.N. Popowa, został asystentem D. Mendelejewa w pracowni chemicznej Uniw. Petersburskiego, przy Katedrze Chemii Nieorganicznej. Po powrocie do Warszawy w 1878 podjął nauczanie chemii i fizyki w szkole realnej J. Pankiewicza (do 1896) oraz w innych szkołach prywatnych, m.in. w Średniej Szkole Mechaniczno-Technicznej M. Mittego (1895–1905). W 1883–84 wykładał także chemię w rządowej szkole realnej, jednak został z niej zwolniony przez A. Apuchtina, gdyż nie złożył wyrazów współczucia kuratorowi z powodu zelżenia go przez studenta – Rosjanina. Nie mając możliwości prowadzenia pracy badawczej, B. zajął się działalnością popularyzatorską, publikując m.in. w czasopismach: „Zdrowie”, „Przyroda i Przemysł”, „Wiadomości Farmaceutyczne”, „Wszechświat” oraz „Kurier Warszawski”. Od 1879 wygłaszał liczne prelekcje w Warszawie, szczególnie w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, znacznie przyczyniając się do popularyzowania fizyki i chemii. Był także autorem wielu przekładów obcych prac z dziedziny nauk przyrodniczych.
W 1887 r. został kierownikiem (bezpłatnym) pracowni fizycznej Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, dzięki czemu mógł ponownie podjąć prace eksperymentalne. W prowadzonym przez B. laboratorium, w skromnych warunkach, zapoznawali się eksperymentalnymi podstawami fizyki i chemii przyszli zasłużeni polscy badacze, m.in. M. Skłodowska-Curie, W. Biernacki, K. Jabłczyński oraz J. Zaleski. W 1896 powstała Szkoła Mechaniczno-Techniczna H. Wawelberga i S. Rotwanda, do której zostało przeniesione kierowane przez B. laboratorium Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. On sam wykładał w niej chemię oraz objął pracownię chemiczną (pełnił tę funkcję przez 10 lat). W 1898 założył miesięcznik „Światło”, poświęcony zagadnieniom fotochemii i fotografii, jednak czasopismo to istniało tylko rok.
W 1899 uzyskał stopień magistra na uniwersytecie w Kazaniu. Po otwarciu w tymże roku w Warszawie Inst. Politechnicznego im. cesarza Mikołaja II, dzięki wstawiennictwu D. Mendelejewa, otrzymał w 1900 stanowisko kontraktowego nauczyciela oraz zadanie opracowania planów i urządzenia całego pawilonu chemicznego (w tym celu odbył podróże, podczas których zapoznał się z pracowniami chemicznymi w Charlottenburgu, Karlsruhe, Heidelbergu, Zurychu, Lipsku i Dreźnie). B. prowadził w nim wykłady z technologii ogólnej nieorganicznej oraz ćwiczenia z analizy technicznej. Gdy władze rosyjskie zamknęły w 1905 uczelnię, przeniósł się do Łodzi, gdzie otrzymał posadę dyrektora szkoły handlowej. W 1908 został nauczycielem etatowym w Inst. Politechnicznym w Warszawie, kontynuując równocześnie pracę w szkolnictwie średnim.
Po wybuchu I wojny światowej, w 1915 przeniósł się do Moskwy, gdzie została ewakuowana uczelnia z Warszawy. W 1916 przybył do Mińska; pracował tu w Związku Ziemiańskim i w Czerwonym Krzyżu, działając w pracowni chemiczno-bakteriologicznej. Ponadto kierował polskim gimnazjum w Mińsku Litewskim, a także brał udział w zakładaniu Polskiej Macierzy Szkolnej. W 1917 przeniósł się do Niżnego Nowgorodu, gdzie ostatecznie znalazł Inst. Politechniczny z Warszawy. W 1917 został mianowany profesorem nadzwyczajnym technologii chemicznej na tej uczelni, a po jej przemianowaniu na uniwersytet w tym samym roku, B. został profesorem wydziału fizyczno-matematycznego oraz w 1918 dziekanem.
W tymże roku powrócił do Warszawy, gdzie podjął pracę w Ministerstwie Spraw Wojskowych w dziale obrony przeciwgazowej oraz zorganizował pracownię chemiczną Departamentu Artylerii. W 1920 został mianowany profesorem honorowym technologii chemicznej na PW. Pracował na tej uczelni do 1930, jednocześnie prowadząc zajęcia w Inst. Badań Materiałów Uzbrojenia, gdzie 1919–29 był zatrudniony jako kierownik Centrali Badań Laboratoryjnych.
B. należał do nielicznych polskich uczonych aktywnych naukowo w zakresie nauk ścisłych na obszarze zaboru rosyjskiego, chociaż przez wiele lat niekorzystne okoliczności zmuszały go do zajmowania się głównie dydaktyką oraz popularyzacją wiedzy przyrodniczej. Opublikował prawie 100 prac o charakterze badawczym oraz popularnonaukowym.
W okresie pobytu w pracowni D. Mendelejewa w Petersburgu zajmował się m.in. sprawdzaniem ścisłości prawa Boyle’a oraz barometrów aneroidowych, które miały być użyte w planowanych przez Mendelejewa lotach balonowych. B. ukończył wówczas pracę, rozpoczętą jeszcze w Warszawie, dotyczącą szybkości reakcji ciał stałych w cieczach (Über die Geschwindigkeit der chemischen Vorgänge, „Berichte der Deutschen Chemischen Gesellschaft” 1876, Über die Geschwindigkeit der chemischen Reaction, tamże 1877, wspólnie z N. Kajandrem, a po polsku: O szybkości, z jaką zachodzą przemiany chemiczne, „Kosmos” 1876). Na przykładzie reakcji rozpuszczania marmuru w kwasie solnym, B. podał równanie, wedle którego szybkość reakcji jest proporcjonalna do stężenia kwasu oraz powierzchni ciała stałego znajdującej się w kontakcie z roztworem. Równanie to okazało się słuszne również dla innych procesów heterogenicznych (tzw. równanie Boguskiego). Było to jego najważniejsze osiągnięcie naukowe. Należy podkreślić, że w okresie pracy nad tym zagadnieniem praktycznie nie znał on prac innych badaczy zajmujących się kinetyką chemiczną.
W okresie kierowania pracownią fizyczną Muzeum Przemysłu i Rolnictwa B. kontynuował badania nad kinetyką rozpuszczania marmuru w kwasach, prowadził także prace m.in. nad wpływem temperatury na zmiany przewodnictwa elektrycznego tetratlenku diazotu, nad rozszerzalnością termiczną cieczy oraz nowym barometrem, odczytywanym przy pomocy „zetknięć elektrycznych” (wspólnie z W. Natansonem).
W 1884 B. opatentował w Wielkiej Brytanii metodę elektrotermicznego otrzymywania brązu glinowego (którą w 1887 odkupiła amerykańska firma Cowles & Co.) oraz metodę ekstrakcji cynku roztworem amoniaku z ubogich rud galmanowych (wspólny patent z Tow. Górniczo-Przemysłowym „Saturn”). Razem z ppłk. E. Mireckim opatentował elektrolityczną metodę odmiedzania dział, zastosowaną w polskim przemyśle zbrojeniowym. Założył także (wspólnie z M. Meisnerem) zakład przetworów chemicznych, głównie azotanu (III) sodu oraz licznych związków ołowiu, przede wszystkim glejty i minii.
B. był także m.in. autorem książki: Wstęp do elektrotechniki (Warszawa 1892) oraz pracy Materiały wybuchowe i ich znaczenie gospodarcze (1923).
W 1922 otrzymał Order Polski Odrodzonej, w 1926, z okazji 50-lecia pracy naukowej, uzyskał doktoraty honoris causa na PW oraz UJ.
B. łączyła przyjaźń z A. Dygasińskim i B. Prusem.
PSB (T. Estreicher); SPPT (S. Zamecki); SBTP (J. Kubiatowski); Śródka.
J.J. Boguski: Korespondencje z Petersburga (1876–1877), „Wiadomości Chemiczne” 1984, t. 38, z. 9; M. Dolecki: Znaczenie prac Ludwika Brunera (1871–1913) dla rozwoju chemii fizycznej, Warszawa 2009; N.J. Pawłowa, J. Róziewicz: Kontakty Józefa Jerzego Boguskiego z Dmitrijem Mendelejewem, KHNiT 1978, nr 2; J. Zawidzki: Prof. Józef Jerzy Boguski w pięćdziesiątą rocznicę działalności naukowej i pedagogicznej, „Roczniki Chemii” 1926; tegoż: Szkice biograficzne, Warszawa 1959.
Marcin Dolecki