Sleszyński Jan
SLESZYŃSKI Jan (11 VII 1854, Łysianka, Kijowszczyzna – 9 III 1931, Kraków), logik, matematyk, filozof. Syn Władysława, ziemianina, ojciec Haliny Krahelskiej, pisarki walczącej o prawa kobiet.
Wykształcenie zdobył w rosyjskich gimnazjach w Kiszyniowie (1864–68) i Odessie (1869–71). Następnie, w 1871–75 studiował matematykę na uniwersytecie w Odessie. Za pracę dyplomową Rozwijanie funkcji w szeregi trygonometryczne otrzymał złoty medal; zdobył również uprawnienia nauczyciela szkół średnich. W 1875–80 pracował jako stypendysta w odeskim uniwersytecie i szkołach średnich w Kijowie. Dopiero w 1880 uzyskał stopień magistra na podstawie pracy O zbieżności ułamków ciągłych. W 1880–82 studiował w Berlinie (dzięki stypendium rosyjskiego ministerstwa oświaty), pod kierunkiem K. Weierstrassa, L. Kroneckera, E.E. Kummera.
Na podstawie przygotowanej pod kierunkiem Weierstrassa pracy O rachunku wariacyjnym według badań Weierstrassa uzyskał w 1882 doktorat i prawo wykładania matematyki na Uniw. Odeskim (jako docent prywatny). Prowadził wykłady z analizy matematycznej, algebry, teorii grup, rachunku wariacyjnego i teorii funkcji analitycznych. W 1892 został doktorem nauk (odpowiednik habilitacji) na podstawie pracy Z teorii metody najmniejszych kwadratów i otrzymał nominację na stanowisko profesora nadzwyczajnego (w 1898 zwyczajnego).
Przetłumaczył na język rosyjski L’Algèbre de la logique L. Couturata. Tłumaczenie to zawiera komentarz S. dotyczący miejsca logiki matematycznej w matematyce. Przez wiele lat było używane w Rosji jako podręcznik akademicki i wpłynęło na rozwój logiki matematycznej i matematyki w Rosji. Pod kierunkiem S. prowadzona była w Odessie analiza podstaw geometrii przy pomocy metod logicznych wypracowanych przez S. (w kontekście pojawienia się geometrii nieeuklidesowych), co doprowadziło B.F. Kagana do sformułowania nowego systemu pojęć i aksjomatów dla geometrii euklidesowej.
W 1909 S. przeszedł na własną prośbę na emeryturę, aby zrealizować swoje wielki marzenie – pracę na polskiej uczelni. W 1911, dzięki stypendium, przeprowadził się do Krakowa i otrzymał etat profesora matematyki na UJ. Od 1919 (po odejściu K. Żorawskiego do Warszawy) został kierownikiem I Katedry Matematyki. Specjalnie dla S. została powołana Katedra Logiki Matematycznej, zamknięta po jego przejściu na emeryturę w 1924. Prowadził wykłady z logiki matematycznej, analizy matematycznej, teorii wyznaczników, rachunku prawdopodobieństwa, teorii dowodu oraz arytmetyki liczb zespolonych.
Był w grupie 16 matematyków, założycieli Polskiego Tow. Matematycznego w dniu 2 IV 1919, przy ul. św. Anny 12. Regularnie uczęszczał na spotkania Tow. Filozoficznego w Krakowie (29 XI 1917 wygłosił referat O logice tradycyjnej, mający duży wpływ na J. Łukasiewicza w zakresie badań sylogistyki Arystotelesa). Włączył się też w opracowanie tekstów do Poradnika dla samouków – napisał: O znaczeniu logiki dla matematyki oraz Rozwój pojęć nieskończonościowych (1923). Angażował się w zajęcia studenckiego Kółka Matematyczno-Fizycznego.
Jego uczniowie opracowali część jego wykładów i dzięki temu zostały wydane dwie ważne książki: Teoria dowodu (opracował S.K. Zaremba), będąca prezentacją koncepcji nauki dedukcyjnej i wykładem historii logiki, od Arystotelesa aż do koncepcji Boole’a, Jevonsa, Grassmana, Peany, Russela i Whiteheada), oraz Teoria wyznaczników (opracował S. Rosental).
W 1921 został członkiem korespondentem PAU. W 1924 przeszedł na emeryturę, a uczelnia nadała mu tytuł profesora honorowego.
S. nie stworzył szkoły naukowej, chociaż oddziałał na wielu logików i matematyków. Metoda badań historycznych S. została podjęta przez J. Łukasiewicza, program rekonstrukcji logicznej dowodów matematycznych realizował S. Jaśkowski, dzięki S. badaniami podstaw matematyki i logiką zainteresowali się A. Hoborski, W. Wilkosz i O. Nikodym. W dużym stopniu można odnaleźć jego idee w całej warszawskiej szkole logicznej. Z okresu odeskiego miał ucznia B. Kagana, późniejszego twórcę moskiewskiej szkoły geometrycznej. Jego uczniami byli również S.K. Zaremba (syn S. Zaremby) oraz S. Rozental (późniejszy fizyk jądrowy).
S. był jednym z pionierów logiki matematycznej w Rosji i Polsce. Jego Teoria dowodu była jedną z najnowocześniejszych wówczas prac z logiki i historii logiki. Zauważył, m.in., że logikę Arystotelesa można traktować jako teorię stosunków zachodzących między dwiema różnymi klasami. Pokazał, w jaki sposób idea sylogizmu Arystotelesa wpłynęła na I. Newtona i G. Leibniza i pozwoliła im dokonać odkryć w matematyce. Analiza logiczna dowodu pozwala na dostrzeżenie luk (często są to pozorne oczywistości) i prowadzi do nowych odkryć. S. stworzył metodę badań historii logiki i matematyki, która została przyjęta i wykorzystywana. Przykładem realizacji tej metody przez S. jest jego niepublikowana praca z 1918, która zawiera formalizację mereologii S. Leśniewskiego przy pomocy symbolik G. Peany.
W zakresie matematyki S. miał ważne wyniki w teorii ułamków ciągłych, rachunku prawdopodobieństwa oraz funkcji analitycznych. W pracy z 1892 Z teorii metody najmniejszych kwadratów znajduje się pierwszy całkowicie ścisły i poprawny dowód centralnego twierdzenia granicznego. S. w istotny sposób poprawił i ulepszył poprzedni dowód Cauchy’ego.
W pracy O zbieżności ułamków ciągłych z 1882 znajduje się twierdzenie, nazwane później twierdzeniem Sleszyńskiego-Pringsheima (A. Pringsheim udowodnił to twierdzenie niezależnie dziesięć lat później). S. wykazał jeszcze, że kryterium zapewnia zbieżność ułamka ciągłego również w przypadku, gdy jego licznik i mianownik są liczbami zespolonymi.
Niebywałą moralność i skromność S. H. Steinhaus porównywał z postawą Lwa Tołstoja.
PSB (J.J. Jadacki); SBMP (S. Kolankowski); Śródka.
T. Czyżowski: Jan Sleszyński, [w:] Filozofia w Polsce. Słownik pisarzy, Warszawa 1971; S. Gołąb: Jan Sleszyński, [w:] Studia z dziejów Katedr Wydziału Matematyki, Fizyki, Chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1964; A. Hoborski: Jan Sleszyński, „Wiadomości Matematyczne” 1934, t. 36; J.J. Jadacki: Jan Sleszyński, „Wiadomości Matematyczne” 1998, t. 34; A.P. Juszkiewicz: Istorija matematiki w Rossii do 1917 goda, Moskwa 1968; S.N. Kiro: Prace Sleszynskiego z teorii ułamków ciągłych (po rosyjsku), [w:] Ułamki ciągłe i ich zastosowania, Kijów 1976; A. Korcik: Sleszyńskiego formalna teoria relacji „przed”, „po” i „między”, „Sprawozdania z Prac Naukowych Wydziału Nauk Społecznych PAN” 1962, t. 5, z. 4 (26); tegoż: Najwcześniejsze ośrodki logiki matematycznej w Rosji, „Ruch Filozoficzny” 1966, nr 29; E. Seneta: The Central Limit Problem and Linear Least Squares in Pre-revolutionary Russia: the Background, „Mathematical Scientist” 1984, Vol. 9; tegoż: Jan Sleszyński jako probabilista, „Wiadomości Matematyczne” 1998, t. 34; J. Sleszyński: Teoria dowodu, oprac. S.K. Zaremba, t. 1 i 2, Kraków 1925 i 1929; tegoż: O logice tradycyjnej, Kraków 1921; tegoż: O znaczeniu logiki dla matematyki oraz Rozwój pojęć nieskończonościowych, [w:] Poradnik dla samouków, t. 3, Warszawa 1923; W.J. Thron: Should the Pringsheim Criterion Be Renamed the Sleszynski Criterion?, „Communications in the Analytic Theory of Continued Fractions” 1992, No. 1; J. Woleński: Filozoficzna szkoła lwowsko-warszawska, Warszawa 1985; tegoż: Logika matematyczna, [w:] Historia nauki polskiej. Wiek XX. Nauki ścisłe, z. 1, Warszawa 1995; W. Wójcik: Jan Sleszyński, [w:] Encyklopedia filozofii polskiej, t. 2, Lublin 2011.
Wiesław Wójcik