Lichtenstein Leon
LICHTENSTEIN Leon (16 V 1878, Warszawa – 21 VIII 1933, Zakopane), fizyk, matematyk. Syn Juliana, urzędnika.
W 1894 ukończył szkołę realną w Warszawie, po czym wstąpił na wydział mechaniczny Königliche Technische Hochschule w Berlinie–Charlottenburgu. Jednak po roku przerwał studia, imał się różnych zajęć: pracował w Warszawie w fabrykach maszyn drukarskich J. Fajansa oraz maszyn i pomp B. Repphana, jako praktykant oraz w biurze, a przez pewien czas służył w armii rosyjskiej. Powrócił na studia w 1898. W 1901 uzyskał dyplom inżyniera mechanika, a jego praca, jako jedyna, została wyróżniona. Od jesieni 1902 pracował nieprzerwanie w zakładach Siemens & Halske do 1920 (na różnych stanowiskach kierowniczych, jako inżynier i ekspert matematyczny).
Jego pasją i głównym obszarem zainteresowań była matematyka. W czasie pracy w zakładach Siemensa zaczął studiować matematykę na Uniw. Berlińskim, a potem uczęszczał na seminaria prowadzone przez H.A. Schwarza (został promotorem L.) W 1907 uzyskał stopień doktora nauk technicznych, a dwa lata później doktora filozofii w oparciu o pracę z równań różniczkowych (Zur Theorie der gewöhnlichen Differentialgleichungen und der partiellen Differentialgleichungen zweiter Ordnung. Die Lösungen als Funktionen der Randwerte und der Parameter). W 1910 został doktorem habilitowanym w zakresie matematyki (na politechnice w Charlottenburgu) na podstawie pracy o odwzorowaniach konforemnych i podjął tam pracę (od 1918 na stanowisku profesora nadzwyczajnego, od 1919 – zwyczajnego). Jednak już w 1920 został profesorem zwyczajnym uniwersytetu w Münsterze, by po roku przenieść się na Uniw. Lipski. Od tego momentu poświęcił się niemal wyłącznie pracy matematycznej (wcześniejszą aktywność naukową w ramach nauk technicznych traktował jako „zło konieczne”).
Już w 1918 założył czasopismo „Mathematische Zeitschrift” i był jego redaktorem naczelnym do końca życia. Był też redaktorem (w 1919–27 naczelnym) „Jahhrbuch über die Fortschritte der Mathematik”. W 1925 został członkiem zwyczajnym Saksońskiej AN, należał do Niemieckiego Stow. Matematyków. Jego ranga naukowa w Niemczech była pierwszoplanowa. Potwierdzeniem tego był udział w opracowaniu Encyklopädie der mathematischen Wissenschaften (był autorem dwóch artykułów: Neuere Entwicklung der Potenzial Theorie. Konforme Abbildung oraz Neuere Entwicklung der Theorie partieller Differentialgleichnungen zweiter Ordnung).
L. angażował się również w rozwój matematyki w Polsce. Od 1923 współredagował „Prace Matematyczno-Fizyczne” (założone w Warszawie przez S. Dicksteina w 1888). Jego marzeniem była praca na polskiej uczelni. Mimo że pracował na jednym z najlepszych uniwersytetów europejskich, podjął starania na początku lat 20. o zatrudnienie na UJ, co wiązałoby się ze zmianą obywatelstwa. Nie powiodły się one (mimo wsparcia S. Dicksteina i W. Natansona). Został jednak w 1928 członkiem zagranicznym PAU, był też członkiem Tow. Naukowego we Lwowie (od 1931), a niemal od początku istnienia tej organizacji należał do Polskiego Tow. Matematycznego. Brał udział w polskich zjazdach matematycznych (we Lwowie w 1927 oraz w Wilnie w 1931), uczestniczył w obradach sekcji matematycznej Zjazdu Lekarzy i Przyrodników w Krakowie w 1925, a w roku akademickim 1930/31 prowadził wykłady gościnne z równań różniczkowych i całkowych na Uniw. Jana Kazimierza we Lwowie. Był członkiem komitetu honorowego I Zjazdu Polskiego Tow. Matematycznego we Lwowie (1927) i podczas obrad wygłosił referat O zastosowaniach metody Fouriera do równań różniczkowych typu hiperbolicznego. Opublikował w polskich czasopismach naukowych 20 prac, w tym 8 po polsku. Ważną obszerną pracę historyczną Twórczość Laplace’a na tle rozwoju nauk ścisłych w XVIII wieku wydał w „Biuletynie Grupy Polskiej”, który ukazywał się w ramach działalności Komitetu Międzynarodowej Akad. Historii Nauki.
Sprawy rozwoju polskiej nauki leżały w centrum jego zainteresowań. Na co dzień używał w domu języka polskiego, a polscy stypendyści byli wiele razy przez niego przyjmowani. Aktywnie wspierał też rozwój naukowy polskich matematyków. Duże znaczenie dla P. Schaudera i W. Nikliborca miała współpraca z L. i pobyt w Lipsku na stypendium naukowym.
W ostatnim okresie życia L. pisał pracę na temat estetyki matematyki. Jego fascynacja czystym pięknem nauki była motywem przewodnim jego twórczości. Nie zgadzał się z ograniczaniem roli matematyki do użyteczności praktycznej oraz precyzyjnego opisu zjawisk. Uważał, że filozofia powinna próbować wyjaśnić ten fenomen matematyki – znaczenie i rolę czystego piękna w wyjaśnianiu świata. Współpracował przez lata (jeżdżąc do Paryża) z filozofem francuskim polskiego pochodzenia, É. Meyersonem. Po śmierci odnaleziono jednak tylko szkice jego filozoficznych rozważań.
We IX 1933 L. został pozbawiony pracy na uniwersytecie z powodu żydowskiego pochodzenia. Mimo tego miał jeszcze wiele planów: wybierał się na Kongres Matematyków do Szwajcarii, pisał kolejne prace, a wcześniej pojechał odpocząć i odwiedzić przyjaciół w Polsce. Podczas pobytu w Zakopanem zmarł na zawał serca. Testament L., w którym pragnął przekazać swój znaczny księgozbiór PAU, nie został zrealizowany.
L. stał się twórcą ważnej szkoły naukowej w zakresie równań różniczkowych i hydromechaniki. W jakimś stopniu trzeba uznać za jego uczniów Nikliborca i Schaudera. Główne problemy badawcze, dotyczące równań różniczkowych cząstkowych, zostały im przekazane właśnie przez L.
L. napisał ponad 160 publikacji naukowych, w tym 4 książki: Grundlagen der Hydromechanik (Berlin 1928), Astronomie und Mathematik in ihrer Wechselwirkung (1923), Vorlesungen über einige Klassen Nichtlinearer Integralgleichungen und Integro-Differential-Gleichungen (1931) oraz Gleichgewichtsfiguren rotierender Flüssigkeiten (Berlin 1933). Pozostawił ok. 70 prac dotyczących czystej matematyki (głównie na temat rachunku wariacyjnego, teorii potencjału i teorii równań różniczkowych cząstkowych) oraz prace z hydrodynamiki, astronomii i mechaniki nieba.
Najważniejsze wyniki L. dotyczą równań różniczkowych cząstkowych i stanowią podwaliny tej teorii. Badał problem Dirichleta dla równań eliptycznych liniowych. Zajmował się również równaniami quasiliniowymi i miał wiele znaczących wyników w tym zakresie, m.in. twierdzenie o analityczności rozwiązań klasy C2 przy współczynnikach analitycznych.
Rozważał też równania różniczkowe zwyczajne. Stosując metodę wariacyjną Hilberta do problemów brzegowych tych równań, otrzymał rezultaty dotyczące rozwiązań okresowych.
Kolejnym nurtem badań L. była hydromechanika, w której opracował teorię równowagi obracającej się cieczy (stosował ją do obrotu planet). Wyjaśnił stabilność pierścieni Saturna i opisał mechanizm oddzielania się księżyca od planety. Do tych wyników doszedł, rozwiązawszy postawioną przez Poincare’go hipotezę o istnieniu figur równowagi w otoczeniu ustalonej figury równowagi. L. wykazał istnienie całej klasy takich figur.
PSB (A. Krzywicki); SBMP (S. Kolankowski, S. Domoradzki).
„Mathesis Polska” 1933, R. 8, nr 8–9 (tom poświęcony L., w tym artykuły: Nikliborca, Schaudera i Steinhausa); Po zgonie Leona Lichtensteina, „Wiadomości Matematyczne” 1935, t. 38; E. Hölder: Działalność naukowa Leona Lichtensteina, „Wiadomości Matematyczne” 1982, t. 24; D. Przeworska-Rolewicz: Leon Lichtenstein, „Wiadomości Matematyczne” 1979, t. 22; tamże: Leon Lichtenstein (1878–1933). On 125th Anniversary of His Birthday and 70th Anniversary of His Death, [w:] European Mathematics in the Last Centuries, Wrocław 2005, s. 99–122; A. Pelczar: Równania różniczkowe w Polsce. Zarys historii do połowy lat siedemdziesiątych XX wieku, „Wiadomości Matematyczne” 2001, t. 37; S. Domaradzki: Samuel Dickstein (1851–1939) w świetle korespondencji z Władysławem Natansonem i Marianem Smoluchowskim. Problemy nurtujące naukę polską, [w:] Matematyka przełomu XIX i XX wieku, Katowice 1992, s. 84–103; S. Steinhaus: Wspomnienia i zapiski, Wrocław 2002.
Wiesław Wójcik