Evans Tomasz (Thomas Moore)
EVANS Tomasz (Thomas Moore) (5 VIII 1794, Birmingham – 9 VIII 1837, Parszów k. Wąchocka), przedsiębiorca angielski, pionier przemysłu maszynowego w Polsce.
Był najstarszym z braci Evans, którzy działali na terenie Królestwa Polskiego. Pozostali to: Andrew Birch (1795–1841), Alfred Smith (1802–70) i Douglas (1808–66). Już w 1816 E. przyjechał do Warszawy, gdzie przy ulicy Miodowej otworzył magazyn towarów angielskich. Prawdopodobnie wydzierżawił gmach byłego klasztoru św. Benona na Nowym Mieście i założył w nim gisernię oraz fabrykę wyrobów żelaznych i mosiężnych. Na pewno zakład taki działał już w 1822. Później został przeniesiony do zabudowań byłego kościoła św. Jerzego na ulicy Świętojerskiej. W 1823 E. otrzymał kredyt rządowy w wysokości 40 tys. zł na rozwinięcie działalności zakładu. W X 1823 przekształcono przedsiębiorstwo w spółkę zawartą między E. a J. Morrisem, metalurgiem brytyjskim, z którym współpracował już wcześniej, oraz bratem Andrew, specjalistą z zakresu budowy maszyn, który przyjechał w 1818 do Warszawy. W 1824 J. Morris wystąpił ze spółki, a firma rozpoczęła działalność pod nazwą Bracia Evans. W 1825 w fabryce zainstalowano pierwszą maszynę parową o mocy 4 KM, a w 1827 zmontowano, z elementów sprowadzonych z Anglii, maszynę parową o mocy 60 KM, dla warszawskiego młyna zbożowego. W zakładzie znajdowały się także piece do odlewania żelaza i mosiądzu, kilka tokarni, kuźnie oraz warsztat modelowy. Produkowano różne maszyny i narzędzia rolnicze (sieczkarnie, młocarnie) oraz włókiennicze (magiel walcowy), a także odlewy artystyczne. Zakład w Warszawie zatrudniał ok. 150 pracowników.
Dążąc do zapewnienia sobie dostaw surowców i uniezależnienia się od zewnętrznych dostawców, bracia E. wydzierżawili w 1827 (według niektórych źródeł już w 1820) zaniedbane huty żelaza w Drzewicy koło Opoczna. Planowana modernizacja zakładu, rozpoczęta w 1828, obejmowała budowę nowego wielkiego pieca, odlewni z żeliwiakiem i emalierni. Z dawnych urządzeń pozostała fryszerka, a druga została przerobiona na warsztaty tokarskie. Dzięki temu zakłady rozszerzyły znacznie asortyment swych wyrobów, wytwarzając m.in. urządzenia i maszyny dla przemysłu rolno-spożywczego, kotły parowe, podnośniki oraz różne narzędzia dla gospodarstwa domowego. Zakłady w Kuźnicy Drzewickiej przeszły na własność firmy E. w 1842. Ich zabudowania (bez huty) zostały sprzedane dopiero w 1886 spółce S. Kobylański dawniej S. Gerlach, która przeniosła tam swoją działalność z Warszawy. W tym czasie spółka E. dzierżawiła także wielki piec w Krasnej.
W czasie powstania listopadowego 1830–31 w warszawskim zakładzie odlewano także działa dla polskiej armii. E. pośredniczył także w zakupie uzbrojenia wojskowego w innych państwach.
W latach 30. nastąpiły także zmiany w spółce, do której przystąpili pozostali bracia: Alfred i Douglas, którzy także przyjechali w 1818 do Warszawy. W 1835 zakłady E. otrzymały, jako pierwsze w Warszawie, oświetlenie gazowe, do 1842 zmodernizowano ich wyposażenie techniczne, instalując drugą maszynę parową, strugarki, tokarnie, wiertarnie i inne urządzenia do obróbki metali. Wartość produkcji fabryki, zatrudniającej ponad 200 robotników, osiągała 70 tys. rubli. Wytrwarzano przede wszystkim maszyny i urządzenia rolnicze, w tym młocarnie i sieczkarnie.
W 1835–38 spółka dzierżawiła również zakłady hutnicze w Parszowie k. Wąchocka, znacznie je udoskonalając. Po śmierci E., jego bracia kontynuowali działalność firmy, a po śmierci Andrew (1841) byli jej jedynymi udziałowcami. Podczas wojny krymskiej 1853–56 bracia, jako poddani brytyjscy, zostali zmuszeni do opuszczenia Warszawy. Odstąpili 1 X 1854 60% udziałów spółki S. Lilpopowi i W. Rau. Powstała wówczas firma Evans, Lilpop et Comp. Pozostałe udziały Lilpop i Rau odkupili 20 I 1866 i rozwinęli szeroką działalność. W 1868, po śmierci S. Lilpopa do spółki dołączył S. Loewenstein, który prawdopodobnie wniósł środki pieniężne niezbędne do wykupienia zakładów na Solcu, dzięki czemu spółka Lilpop, Rau i Loewestein weszła w posiadanie dwóch działających zakładów przemysłowych. Od 1872 obie fabryki funkcjonowały pod nazwą Akcyjne Zakłady Mechaniczne Lilpop Rau i Loewenstein, a od 1873 jako Tow. Przemysłowe Zakładów Mechanicznych Lilpop, Rau i Loewenstein Spółka Akcyjna. Produkcja z dawnej fabryki Bracia Evans stopniowo była przenoszona do zakładów na Solcu, a zakłady przy ulicy Świętojerskiej zostały ostatecznie zlikwidowane w 1881.
SPPT (J. Bartyś).
W. Caban: Społeczeństwo Kielecczyzny 1832–1864. Studia nad strukturą i aktywnością gospodarczą ziemiaństwa, mieszczaństwa i Żydów, Kielce 1993, s. 85; J. Pazdur: Zakłady metalowe w Kuźnicach Drzewieckich w latach 1766–1939, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1972, nr 2; Z. Pustuła: Evansowie, [w:] Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, Warszawa 1981; J. Szczepański: Evans Thomas Moore, [w:] Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX w. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich, Kielce 1997, s. 228–230; J. i E. Szulcowie: Cmentarz ewangelicko-reformowany w Warszawie. Zmarli i ich rodziny, Warszawa 1989, s. 70-71.
Andrzej J. Wójcik